Osmanlı Belge Türleri: Zihin Haritaları
“Bu bölümde, Osmanlı arşiv belgelerinin türlerini ve özelliklerini, Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu’nun Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik) adlı eserine dayanarak oluşturulan zihin haritaları yardımıyla sistemli bir şekilde inceleyebilirsiniz.”
1-Hatt-ı Hümâyun
- Genellikle padişahın kendi el yazısıyla yazılır.
- Bazı örneklerde başkâtibin eliyle yazılmıştır.
- Tarih genelde yoktur, ancak I. Abdülhamid dikkat ederdi.
- En güzel hat: III. Ahmed ve II. Mahmud
- En kötü hat: IV. Mustafa – okunaksız ve iri yazılı
- Ferman ve beratlara, tuğranın çevresine yazılır.
- İfadeler:
- “Mûcebince amel oluna”
- “Hilâfından hazer oluna”
- Tehdit: “Başın gerek ise…”
- Dua cümleleri ve ayet: “Fe-men beddelehû…”
- Sadrazamın telhisiyle gönderilir.
- Münşeat mecmualarında örnekler bulunur.
- Mühimme defterlerine kaydedilir.
- Padişahın doğrudan yazdığı emirlerdir.
- Konular:
- İaşe, sürgün, idam, saray tamiri, para çekme
- Harem ve saray içi emirler
- Hitaplar:
- “Benim vezirim”
- “Sen ki vezîr-i a‘zam…”
- “Kaptan-ı derya … paşasın”
- Selam formülleri: “Selâm-ı şâhânemle…”
- II. Abdülhamid döneminde tarih ve imza da bulunur.
- Sadrazamın sunduğu telhis üzerine yazılır.
- İfadeler:
- “Verilsin”, “Olmaz”, “Tedârik edesin”
- “Manzûrum oldu” gibi ikili ifadeler
- 1832-1834 sonrası Mâbeyn iradeleri yazılmaya başlanır.
- Alt kademelerden gelen takrirler doğrudan sunulabilir.
- Halka ait arzuhaller divanda görüşülür.
- Arz özetleri bend bend yazılır.
- Padişah her bende “Manzûrum olmuştur” yazar.
- Tanzimat sonrası bu sistem kalkar, yerini iradelere bırakır.
Müellif: Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu
2-İrâde-i Seniyye
- İrâde kelimesi Arapça kökenli olup “dileme, isteme; emir” anlamına gelir.
- İrâde-i seniyye, “padişah emri” anlamındadır; sözlü ve yazılı türleri bulunur.
- Sözlü olanı padişahın sadrazama bizzat ilettiği emirdir.
- Yazılı olan ise Mâbeyn-i Hümâyun başkâtibi tarafından sadrazama iletilen belgedir.
- Osmanlı diplomatiğinde irade, özel bir belge türü olarak değerlendirilir.
- Sadrazamın arz tezkiresinin altına yazılır.
- Başlangıçta çok uzun ve süslü ifadeler kullanılırken zamanla sadeleşmiştir.
- Yaygın formül: “ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki”.
- İfadenin devamında padişahın metni gördüğü belirtilir: “manzûr-ı şevket-mevfûr…”
- İrade emir içeriyorsa: “Ol babda emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emrindir.”
- Yalnızca bilgi verildiyse, herhangi bir emir olmayabilir.
- Re’sen irade: Padişahın kendiliğinden verdiği emirdir, başvuru gerekmez.
- “Başkitâbet Dairesi” başlıklı özel kâğıtlara yazılır.
- İçeriğinde, iradenin özel müracaat üzerine verildiği belirtilir.
- II. Meşrutiyet sonrası üçlü imza usulü (sadrazam + nazır + padişah) uygulanmaya başlanmıştır.
- Rütbe, nişan ve tayinlere dair iradelerde padişahın imzası bulunur.
- Reşad sol alt, Vahdeddin sol üst köşeye imza atardı.
- İrade, arz tezkiresinin altına sağ üstten sol alta eğik biçimde yazılır.
- Yer kalmazsa üst boşluk kullanılır.
- Yazının bu şekilde yerleştirilmesi, başkâtibin konumu ile ilgilidir.
- 1878’den sonra hicrî + rûmî tarih birlikte yazılmaya başlanmıştır.
- İmzalar XIX. yüzyıl sonlarında görünmeye başlamıştır.
- Rik‘a ve rik‘a kırması hatlar tercih edilmiştir.
Müellif: Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu
3-Ferman
- Ferman, padişahın tuğralı resmi emir yazısıdır.
- “Emir”, “hüküm”, “buyruk” kelimeleriyle eş anlamlıdır.
- İfade edilen sıfatlar:
- Âlî-şân, hümâyun, pâdişâhî, şerif
- Celîlü’l-kadr, cihân-mutâ’, vâcibü’l-iz’ân
- Beşâret-unvân (müjde anlamı)
- Sefer, vergi, tayin gibi devlet işleri için hazırlanır.
- Arzuhaller, şikayetler veya şahsi istekler üzerine yazılır.
- Divanda görüşülür, padişahın telhisi üzerine hazırlanır.
- Müsveddeler nişancı, reîsülküttâb veya kâtiplerce hazırlanır.
- Tuğralı beyaz kağıtlar seferde kullanılırdı.
- Başında “Hüve” veya “Hû” ile Allah’ın ismi anılır (tahmîd).
- Tuğra, padişahın tasdik işareti olarak üstte bulunur.
- Elkāb (unvanlar) ve dua rüknü yer alır.
- Nakil/iblâğ: Olayın anlatımı.
- Emir/hüküm: Verilen emrin açıklanması.
- Tehdit/tekit ifadeleri yer alabilir.
- Tarih ve tahrir mahalli (yazıldığı yer) bulunur.
- Divan-ı Hümâyun’dan çıkan fermanlar (sivil-idari işler).
- Maliye kalemlerinden çıkan fermanlar (mali işler).
- Sadrazam, kazasker, defterdar buyruldusuyla yazılanlar.
- İhmalkârlık veya emre uymama halinde ceza tehdidi bulunur.
- İstîcal (aciliyet) emirleri gönderilir.
- İhlal durumunda “özür makbul değildir” gibi ifadeler kullanılır.
- Tarih Arapça yazılır, “tahrîren fî…” ibaresi kullanılır.
- Yer belirtilirken “be-makâm”, “be-medîne”, “be-sahrâ” gibi ifadeler yer alır.
- Kâtiplerin suistimalleri sonucu zaman zaman sahte fermanlar düzenlenmiştir.
- Devlet işlerinde sahtecilik ağır cezaya tâbi tutulurdu.
- Şahsi konularda sahtekarlık daha hafif cezalandırılırdı.
Müellif: Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu
4-Berat
- Padişahın tuğrasını taşıyan, atama, muafiyet, gelir tahsisi gibi konuları belirten resmî belgedir.
- Sadece padişahın saltanatı süresince geçerli olup yeni padişah döneminde tecdid edilir.
- Kaybolması durumunda “zâyi” olarak yenisi hazırlanır.
- Sahibinin ölümü veya feragatinde berat iptal edilip görev başka birine tevcih olunur.
- Vezâret (menşur), beylerbeyilik, timar, mukataa, iltizam, ferâşet, imâmet, muafiyet, tercümanlık, Avrupa tüccarı beratları.
- Yabancı devlet konsolosları ve Osmanlı tebaasından özel statülü tüccarlara da berat verilirdi.
- Hamd ve dua ile başlar, ardından padişah tuğrası gelir.
- “Mûcebince amel oluna” gibi hatt-ı hümâyun eklenmiş olabilir.
- “Nişân-ı şerîf…” ifadesiyle berat olduğu belirtilir.
- Nakil-iblâğ kısmında başvuru şekli ve berat sahibi bilgileri yer alır.
- “Buyurdum ki” ifadesiyle emir-hüküm kısmına geçilir.
- Berat verilen şahsın mevkiine göre kâğıt ve yazı değişir.
- Divanî veya celî divanî hatla yazılır; bazen altın ve renkli mürekkep kullanılır.
- Maliye beratlarında ince uçlu kalemle tarih yazılır, sol altta “mahall-i tahrir” yer alır.
- Arka yüzde hüccet sûreti, berat resmi, tarih ve imzalar vardır.
- Müracaat arzuhal ile olur; defter kayıtlarına derkenar edilir.
- Sadrazamın buyruldusu alınır, berat tezkiresi hazırlanır.
- İlgili kalemde berat hazırlanır, gerekli imzalar atılır.
- Tuğrası çekilir, “kubur” içinde teslim edilir.
- Maliye kalemlerinden: Timar, tercümanlık, Avrupa tüccarı beratları.
- Dîvân-ı Hümâyun kalemlerinden: Vezâret, beylerbeyilik, vazife beratları.
- Kazaskerlikten verilenler askerî berat sayılır.
- Yanlış kalemden verilen beratlar geçersiz sayılır.
- Maliye beratlarında defterdar imzaları yer alır.
- Divan beratlarında reîsü’l-küttâb imzası; askerî beratlarda “sah” mührü görülür.
- Mülknâme tipi beratlarda şahit isimleri yer alır.
Müellif: Prof. Dr. Mübahat S. Kütükoğlu